Ksawery Działyński (1756-1819) był o dwa lata młodszym bratem Ignacego. Urodził się 24 X 1756 r., także w majątku w Konarzewie. Wraz z bratem odziedziczył Pakość z przyległościami.  Wychowywany był od 3-go roku życia przez ojczyma Władysława Gurowskiego. Uczył się w szkołach jezuickich w Poznaniu i Warszawie, a następnie studiował zagranicą. W 1782 r. posłował na sejm z Poznańskiego, potem także w 1786 i w 1788 r. na Sejm Czteroletni z Poznańskiego i Wschowskiego. W międzyczasie otrzymał od króla Order św. Stanisława. W dniu 27 VIII 1785 r. na zebraniu w Pakości uregulował, wraz z bratem Ignacym, dawne przywileje miejskie spisując tzw. Urbarium, czyli akt wzajemnych stosunków i powinności dziedzica i mieszczan, po przejściu miasta pod zarząd pruski. W 1786 r. procesował się z Potockimi o spadek po Mycielskiej. Ze spadku tego otrzymali obaj bracia Działyńscy Pruszków pod Warszawą, do którego wprowadzeni zostali w 1792 r. W 1786 r. wyjechał do Królewca na koronację Fryderyka Wilhelma II Pruskiego z deputacją hołdowniczą powiatu inowrocławskiego. Został za to mianowany przez niego hrabią pruskim i szambelanem. Był odtąd dobrze widziany na dworze berlińskim. W 1786 r. został odznaczony holsztyńskim orderem św. Anny. Podobnie jak brat wziął udział w Sejmie Czteroletnim 1788-1792. Należał do najznakomitszych posłów Sejmu Wielkiego, i wymową, i patriotyzmem, uważany był jednak przez dwór polski za wroga, sprzyjającego Prusom. W czasie trwania obrad sejmowych, w dniu 13 V 1789 r. sprzedał swoją dziedziczną Pakość. Nabył natomiast dobra kórnickie pod Poznaniem i tam się osiedlił. Opowiadał się za reformami i Konstytucją 3 Maja. Wybierany był kolejno: do sądu sejmowego, do deputacji mającej pertraktować z nuncjuszem papieskim, do „Deputacji do formy rządu” (7 IX 1789), 24 VII 1790 r. - do „Deputacji do ułożenia projektu względem ekonomiki wewnętrznej krajowej”, a 3 III 1791 r. wybrany został do deputacji, która miała się zająć skargami obywateli Kurlandii na swego księcia. 29 IV 1791 r. zapisał się na mieszczanina Warszawy. Należał do ścisłego grona 60 osób, które w tajemnicy przygotowywały Konstytucję 3 Maja. Popierał zwłaszcza sprawę miast, być może dlatego, że sam był właścicielem trzech miast. W dniu 26 V 1791 r. Stanisław August Poniatowski odznaczył go Orderem Orła Białego. Znajdował się w Zgromadzeniu Przyjaciół Konstytucji Rządowej, liczącym 213 członków, którzy dbali o ochronę i niepodważalność uchwalonej Konstytucji 3 Maja. Jako jeden z trzech polskich komisarzy zasiadał w wyłonionej 28 IX 1793 r. przez Sejm Grodzieński komisji trzech dworów (polski, pruski i rosyjski) dla upadłych banków. Po upadku Konstytucji 3 Maja i przegranej wojnie w jej obronie, złożył hołd ze wszystkich swoich ziem królowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi.

W czasie powstania kościuszkowskiego był członkiem Rady Zastępczej Tymczasowej Księstwa Mazowieckiego, która miała pełnić władzę w Warszawie i okolicy do czasu objęcia jej w dogodnym terminie przez Radę Najwyższą Narodową i Tadeusza Kościuszkę. Należał w niej do Wydziału Dyplomatycznego (od 19 IV 1794 r.) jako konsyliarz. Wyznaczony został do doręczenia  zawiadomienia do króla o utworzeniu rady. 7 V 1794 r. został referendarzem w deputacji dozorującej jeńców dyplomatycznych. 10 V 1794 r. mianowany został przez Tadeusza Kościuszkę zastępcą w Radzie Najwyższej Narodowej, utworzonej przez niego w obozie pod Połańcem. Ta najwyższa władza cywilna składała się z 8 radców i 32 zastępców. Z ramienia rządu odbierał przysięgę od garnizonu warszawskiego.  15 VI 1794 r. wyjechał do Poznania. Został tam aresztowany przez Prusaków i przewieziony do Głogowa. Za uczestnictwo w powstaniu kościuszkowskim 3 lata odsiedział w pruskim więzieniu w Spandau. Jego dobra, m.in. Kórnik, obłożono wysokim sekwestrem.

Po upadku Napoleona pozostał senatorem, już w Królestwie Polskim. 8 VI 1815 r., w zdobytym przez Prusaków Poznaniu, w prefekturze podczas bankietu wzniósł zdrowie króla pruskiego, co nie przysporzyło mu sympatii Polaków. W 1816 r. został odznaczony pruskim Orderem Orła Czerwonego I klasy. Pojawiał się publicznie. 16 XII 1817 r. brał udział w nabożeństwie żałobnym po śmierci Tadeusza Kościuszki, w katedrze w Gnieźnie, następnie 25 VI w farze w Poznaniu i 26 VI w katedrze w Poznaniu. Pod koniec życia wycofał się z działalności politycznej, a zajął problematyką gospodarczą Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Uwagę poświęcił sprawie uwłaszczenia chłopów, propagował edukację rolniczą. Pałac (zwany Pałacem Działyńskich) w Poznaniu Ksawery objął w 1808 r. Po zajęciu Księstwa Warszawskiego przez Rosjan wyjechał do Drezna, a stąd do Cieplic i następnie do Pragi.

Z żoną Justyną hr. Dzieduszycką h. Sas (zm. 30 VI 1844 r. w Dreźnie, pochowana w kościele w Konarzewie) miał następujące dzieci: córkę Annę Paulinę (ur. 27 VI 1795 r. w Konarzewie, poślubiła w Konarzewie 3 XI 1818 r. Józefa Eugeniusza hr. Dzieduszyckiego, niegdyś dziedzica starostwa sokalskiego i klucza Tarnowodka, słynną z „cnót, dobroczynności i patriotyzmu”, która odziedziczyła Konarzewo, zm. 14 IX 1856 r.), syna Tytusa Adama (ur. 25 X 1797 r. w Poznaniu, zm. 12 IV 1861 r. w Poznaniu, który przeniósł wizerunki dziedziców i patronów kościoła w Konarzewie do swej siedziby na zamku w Kórniku, dając początek słynnej Bibliotece Kórnickiej; poślubił Celestynę Gryzeldę z hr. Zamoyskich); oraz córkę Gabrielę (ur. 1798), która zmarła młodo 6 XII 1813 r. w Pradze oraz córkę Klaudynę (ur. 27 VIII 1801 w Kórniku, zm. 8 VI 1836 r. w Genewie, poślubiła 25 IX 1825 r. w pałacu w Konarzewie Andrzeja Bernarda hr. Potockiego, uczestniczyła w powstaniu listopadowym). Ksawery Działyński zmarł w Konarzewie 13 III 1819 r. Na znak żałoby, we wszystkich kościołach na terenie dóbr konarzewskich, kórnickich i poznańskich biły dzwony, aż do momentu złożenia zwłok do marmurowego sarkofagu, w dniu 17 III. Według testamentu, kuratorką całego majątku została jego żona, Justyna z hrabiów Dzieduszyckich. Zmarła 30 VI 1844 r. w Dreźnie, w wieku 80 lat.

 

Zalecana literatura na temat Ksawerego Działyńskiego: A. ŹRÓDŁA: Archiwum Główne Akt Dawnych: Teki Dąbrowskiego, Teczka 10, nr 37; Gazeta Warszawska, nr 61 z 1786 r.; Teki Dworzaczka: Metrykalia Katolickie, Część 1, poz. 5420 (Konarzewo), poz. 5421 (Konarzewo), poz. 5423 (Konarzewo), poz. 5424 (Konarzewo), poz. 5427 (Konarzewo), poz. 5429 (Konarzewo), poz. 5376 (Konarzewo), poz. 24299 (Wiry); poz. 8541 (nr 232) 1792; Część 7, poz. 57169 (Konarzewo); Część 9: poz. 57166 (Konarzewo), poz. 57176 (Konarzewo), poz. 57183 (Konarzewo), poz. 57185 (Konarzewo), Grodzkie i ziemskie. Poznań. Inskrypcje XVII/XVIII w., poz. 1125 (nr 1363) 1786, poz. 11595 (nr 1369) 1792, poz. 17289 (nr 1359) 1782; B. OPRACOWANIA: K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, Wiedeń 1913, s. 201; Tegoż, Konstytucja 3 Maja: Kronika dni kwietniowych i majowych w Warszawie w r. 1791, Warszawa 1906, s. 34; Ł. Bednarski, Struktura organizacyjna władz oświatowych Księstwa Warszawskiego 1807-1815, Roczniki Nauk Prawnych, t. XIX, nr 2: 2009, s. 267; A. Boniecki, Herbarz Polski, t. V, Warszawa 1902, s. 160-161; t. XIV, Warszawa 1911, s. 160; S. Dołęga Cieszkowski, Senatorowie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego 1807-1815-1831, Warszawa 1891, s. 15, 31-32; W. Dworzaczek, Ksawery Działyński 1756-1819, Kórnik 2006; Dzieje Pakości, pod red. W. Jastrzębskiego, Warszawa-Poznań 1978, s. 36-37, 119, 120, 123; Działyński Ksawery Szymon Tadeusz, opr. W. Dworzaczek, /w:/ Polski Słownik Biograficzny, t. VI, Kraków 1948, s. 88-89; Dzieje Narodu Polskiego w krótkości zebrane przez T. Morawskiego, Polska pod obcem panowaniem, t. 6, Poznań 1877, s. 60, 480; Historia Bydgoszczy, t. I (do roku 1920), pod red. M. Biskupa, Warszawa-Poznań 1991, s. 420, 421; B. Gembarzewski, Wojsko polskie. Księstwo Warszawskie 1807-1814, Warszawa 1905, s. 1; S. Karwowski, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. I (1815-1852), Poznań 1918, s. 9, 22, 44, 45, 47, 191; t. II (1852-1863), Poznań 1919, s. 337 przyp. 2; R. Kąsinowska, Pałac w Konarzewie – Studium historyczno-architektoniczne wykonane na zlecenie Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu, Poznań 1999-2000; D. Matyaszczyk, Pałac w Konarzewie, Ochrona Zabytków, z. 53: 1999, s. 253; M. J. Minakowski, Elita poznańska senatorska z posłami ziemi wschowskiej, Elita Rzeczypospolitej, t. 6, Kraków 2012, s. 7, 9, 48-186; Z. Mrówczyńska, Rys historyczny miasta Pruszkowa, Przegląd Pruszkowski, nr 1, 6-12: 1996, s. 6-7; S. Niemir, Wspomnienie o Pakości, Tygodnik Literacki nr 42 z 18 X 1841, s. 349; Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII w. w Wielkopolsce, Poznań 1969; Spis osób, które uczestniczyły w działaniach wojennych Kościuszki 1794 r., Poznań 1894, s. 102; M. Skałkowski, Słowa Napoleona o Polsce, /w:/ Księga pamiątkowa ku uczczeniu Stanisława Dobrzyckiego, Poznań 1928, s. 3; A. Skałkowski, Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej z. 2, Kórnik 1930, s. 70; J. Szmańda, Polska myśl polityczna w zaborze pruskim, Poznań-Warszawa 1920, s. 41; A. Warschauer, Geschichte der Stadt Pakosch, Posen 1905, s. 37, 43; A. Zamoyski, Ostatni król Polski, Warszawa 1994, s. 327, 332; T. Żychliński, Złota Księga Szlachty Polskiej, R. III, Poznań 1881, s. 51, 61-62; R. VI, Poznań 1884, s. 256.