Nowa epoka

Pierwsza połowa XIX wieku to czas radykalnych przemian gospodarczych, przemysłowych kulturalnych i cywilizacyjnych w całej Europie. Rewolucja przemysłowa i rewolucja francuska zrodziły bunt przeciwko regułom i zasadom rządzącym społeczeństwem w epoce Oświecenia. W sztuce, zwłaszcza niemieckiej i hiszpańskiej, już ostatnie dekady XVIII wieku zapowiadały wykształcenie się nowego nurtu kwestionującego racjonalistyczne pojmowanie świata. Romantyzm zwracał się do wnętrza człowieka – romantycznymi bohaterami literackimi kierowały zatem duchowość, uczucia, emocje, ale również walka w obronie ojczyzny.

W Polsce porozbiorowej również zmienił się charakter rodzimej sztuki. Zabrakło instytucji dworu królewskiego jako mecenasa sztuki i kultury. Warunki panujące w świecie artystycznym dyktowane były już nie przez króla, a przez odbiorców. Artyści musieli dopasować się więc do wolnego rynku, a także samodzielnie szukać dla siebie kreatywnej drogi. Wielu wybierało konkretne specjalizacje poszukując miejsca dla swojej twórczości i przestrzeni do ukazania swoich fascynacji artystycznych. Dlatego romantyzm w polskim wydaniu pełen jest różnorodności.

Juliusz Kossak, Szarża Krakusów na Rosjan w Proszowicach w 1846,
Fot. Wikimedia Commons



Juliusz Kossak, Stadnina u Wodopoju, 1857,
Fot. J. Pankowiak

Romantyczna wolność

Romantyzm w Polsce, zarówno w literaturze, jak i sztuce, przybierał różne postaci: od podstaw romantycznej miłości Adama Mickiewicza, przez ludowość Piotra Michałowskiego, po historyzm Artura Grottgera i Jana Matejki. Nurt romantyczny wchodził w ścisłe związki z rozwojem wydarzeń polityczno-społecznych, a jego rozkwit przypada na okres powstania listopadowego i Wiosny Ludów. Charakterystyczne jest, że twórcy polskiego romantyzmu pochodzili głównie z ziem kresowych (Piotr Michałowski z Krzysztoforzyc, Juliusz Kossak z Nowego Wiśnicza), na których rozłamy klasowe były bardziej widoczne niż w centralnej Polsce. Romantyzm był swojego rodzaju odpowiedzią na narastające ruchy rewolucyjne i narodowowyzwoleńcze. Odwracał się od współczesności w stronę historii i natury, upatrując w nich treści do odbudowania ducha narodu. Odczuwano go jako przejaw zgodnej z poczuciem polskości kultury rodzimej – „sztuki narodowej”.
    Wśród wielu środków artystycznych wykorzystywanych w sztuce romantycznej znajdował się motyw konia, który z jednej strony wiązał się ściśle z polską tradycją opartą na sarmatyzmie, z drugiej zaś był symbolem swobody i wolności, do której dążyła ludność na terenach porozbiorowych. Koń pojawiał się jako element scen historycznych, ale również jako temat osobnych portretów. Literatura romantyczna także podkreślała piękno koni, ich umiłowanie do niezależności i nieokiełznany pęd.
    Całą gamę romantycznych sposobów wyrazu można odnaleźć w dziełach najbardziej kojarzonego z polskim romantyzmem artysty – Piotra Michałowskiego. Jego sztuka nacechowana jest niepokojem ujętych w ruchu postaci, ich realizmem oraz smutkiem wyrażanym w ciemnej kolorystyce. Oscylował między skrajnie realistycznymi portretami a romantyczną wizją rycerskiej historii. Przez wielu nazywany był malarzem koni. Studia tych zwierząt tworzył już we wczesnej młodości i kontynuował przez cały okres swojej dojrzałej twórczości. Malarz wielokrotnie podejmował motyw samotnego konia, akcentując jego symbolikę, ale również wykorzystywał całe stada w różnych pozach i skrótach perspektywicznych, podkreślających dynamikę scen batalistycznych. 

    Michałowski był mistrzem i doradcą młodego Juliusza Kossaka. Poznali się w Rytarowicach u hr. Rozwadowskiego podczas pokazu sprowadzonych do stadniny arabów. Kossak wykonywał wtedy portrety prezentowanych zwierząt, którymi zachwycił się Michałowski, zapraszając następnie aspirującego malarza do swojego majątku w Bolestraszycach, gdzie przez kilka dni Kossak przyglądał się pracy artysty. Juliusz później wspominał tę wizytę ze wzruszeniem: (Michałowski) zaprosił mnie by wszystkie swoje skarby talentu i pracy pokazać, nie szczędząc rad godnych mistrz, dziś mi jeszcze drogich.
    Juliusz Kossak był znawcą koni, w jego dziełach ukazanych zawsze w dostojnych pozach, a także doskonałym psychologiem zwierząt umiejętnie ukazującym ich temperament, tak bardzo odzwierciedlający realia ówczesnej epoki.