Ród Działyńskich, znakomity dawnością pochodzenia i zasługami oddanymi krajowi i Kościołowi, sięga swymi korzeniami czasów średniowiecza. W 1. połowie XV wieku odłączył się od rodziny Ogończyków Kościeleckich (którzy pozostali na gnieździe rodowym w Kościelcu pod Inowrocławiem) i przybrał swe nazwisko od obranej siedziby na zamku w Działyniu, w ziemi dobrzyńskiej. Dwaj bracia pieczętujący się herbem Ogończyk, Janusz z Kutna i Skępego (zm. 1426), ożeniwszy się z jedyną dziedziczką Kościelca, Dobrochną z rodu Leszczyców, dał początek linii kościeleckiej rodu Ogończyków, a Piotr, dziedzic Działynia, stał się protoplastą rodu Działyńskich. Piotr z Działynia i Kutna (zm. po 1441), podłowczy dobrzyński 1434, podkomorzy dobrzyński 1437-1441, podpisał wraz ze szlachtą ziemi dobrzyńskiej w 1434 r. zapewnienie powołania na tron jednego z synów Władysława Jagiełly. Wydał na świat dwóch synów, którzy swe urzędy pełnili na Kujawach: Mikołaja (zm. 1490/1493), podkomorzego brzesko-kujawskiego 1476, kasztelana dobrzyńskiego 1479, wojewodę inowrocławskiego 1484-1490, starostę brodnickiego, który otrzymał królewszczyznę Osmolin oraz Piotra (zm. 1494), piszącego się z Woli, kasztelana słońskiego 1488. Ich potomkowie z połowy XVI w.: Paweł i Jan Działyńscy, synowie Mikołaja (zm. 1545), wojewody pomorskiego i Magdaleny z Białej, dali początek dwóm gałęziom rodu Działyńskich.

W lutym 1793 r. na „kontraktach”, czyli wielkich jarmarkach w Dubnie (przeniesionych tutaj po I rozbiorze ze Lwowa) nawiązał porozumienie z konspiracją wołyńską. Wraz z Andrzejem Kapostasem, przygotowującym wybuch powstania zwanego kościuszkowskim, reprezentował w tymże spisku skrzydło umiarkowane. Na cele spiskowe przeznaczył znaczne własne zasoby pieniężne. Z Grodna powrócił do Warszawy, by w styczniu 1794 r. ponownie wyjechać na „kontrakty” do Dubna. Zbierał wszędzie datki na cele patriotyczne. Utrzymywał cały czas kontakty z królem. We Lwowie spotkał się z generałem Józefem Zajączkiem, którego znał już wcześniej jako posła na Sejm Czteroletni i sekretarza Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Tadeusz Kościuszko dał mu rozkaz, aby odebrał pod swoją komendę wojsko polskie, stacjonujące w województwie kijowskim. Wyznaczył go nawet w dniu 30 VI 1794 r. do podburzenia wojska. 22 I 1794 r. Działyński porzucił ostatecznie kierownictwo spisku, ze względu na jego radykalizację i wyjechał na Wołyń. Był w tym czasie poszukiwany przez policję jako spiskowiec.

W czasie ucieczki przed Rosjanami z Wołynia do Galicji, w dniu 5 IV 1794 r. został zatrzymany w Ożdzowicach i trafił do żytomierskiego więzienia. Wyrokiem komisji śledczej smoleńskiej zesłany został na 1,5-roku na Sybir, do Berezowa. Dopiero po śmierci carycy Katarzyny II, został zwolniony przez cara Pawła na jego koronację 5/16 IV 1797 r. Podczas niej, w Moskwie, przedstawiony został osobiście carowi. Wraz z Tadeuszem Kościuszką powrócił do kraju, chociaż ten ostatni już w 1798 r. zamieszkał pod Paryżem. Ignacy Działyński został wybrany pierwszym mistrzem loży masońskiej w Poznaniu, pod nazwą „Stałość zwieńczona”, a nawet jednym z zastępców wielkiego mistrza Wielkiego Wschodu Polski. Tadeuszowi Czackiemu ofiarował swój zbiór listów, akta i dokumenty z Archiwum Sekretnego króla Augusta II Mocnego.

Powrócił do Trojanowa, ale tutaj zastał go spór z żoną, która odebrała mu dzieci i wszczęła proces rozwodowy. Zmarł nagle, w listopadzie 1797 r. w Żytomierzu; według tradycji rodzinnej został otruty przez Rosjan w czasie uczty u gubernatora. Pogrzeb w Żytomierzu urządził mu generał Krzysztof Dunin-Karwicki, posiadający rozległe dobra na Wołyniu. Uczestniczyło w nim ok. 30 wyższych oficerów polskich. Pochowany został na miejscowym cmentarzu, w uszytym specjalnie na tę okazję mundurze dawnych Wojsk Polskich. Miał dzieci: córkę Annę (zm. 29 VIII 1787 r. jako dwuletnie dziecko w Konarzewie); syna Zygmunta (ur. 1791), właściciela Denisza, Rabia i Rzyszczowa na Wołyniu, zmarłego w 1852 r., dwukrotnie żonatego: 1. Aniela hr. Wodzicka, 2. Emilia hr. Wodzicka) oraz córki Józefę (1786-14 VI 1813 r. w Dreźnie) - żonę Józefa Bielińskiego i Henrykę (1794-1869), zamężną za 1. Aleksandrem Błędowskim h. Półkozic pułkownikiem b. wojsk polskich, 2. za Celestynem Rottermundem. Współcześni jego postać scharakteryzowali następująco: Człowiek znakomity w swoim czasie i sercem, i charakterem. Postać miał piękną i zalecała go wielka znajomość świata i silne uczucie honoru; każdego zniewolił dla siebie. Rozumu posiadał dosyć, przywiązania do ojczyzny wiele, ale za to determinacyi mało; był wahający się, niepewny.  

 

Proponowana litaruta na temat osoby Ignacego Działyńskiego: A. ŹRÓDŁA: Teki Dworaczka: Metrykalia Katolickie Część 1, poz. 5398 (Konarzewo), poz. 5402 (Konarzewo), poz. 5406 (Konarzewo), poz. 5407 (Konarzewo), poz. 5398 (Konarzewo), poz. 5467 (Kórnik), Grodzkie i ziemskie. Poznań. Inskrypcje XVII/XVIII w., poz. 1125 (nr 1363) 1786, poz. 17289 (nr 1359) 1782, poz. 17289 (nr 1359) 1782; B. OPRACOWANIA: K. Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, Wiedeń 1913, s. 119, 126-133, 139, 142, 185, 190; Tegoż, Konstytucja 3 Maja: Kronika dni kwietniowych i majowych w Warszawie w r. 1791, Warszawa 1906, s. 20, 34; Bibliografia polska: 140 000 druków, t. XV, Kraków 1897, s. 444; A. Boniecki, Herbarz Polski, t. V, Warszawa 1902, s. 160, t. XIV, Warszawa 1911, s. 160; M. Borucki, Ziemia kujawska pod względem historycznym, jeograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, Włocławek 1882, s. 41, 47; Dzieje Pakości, pod red. W. Jastrzębskiego, Warszawa-Poznań 1978, s. 118, 119, 123; S. Karwowski, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. I (1815-1852), Poznań 1918, s. 62; S. Kieniewicz, Ignacy Działyński, Kórnik 1930; Działyński Ignacy Józef Franciszek, opr. S. Kieniewicz, /w:/ Polski Słownik Biograficzny, t. VI, Kraków 1948, s. 80; M. Krajewski, Udział ziemi dobrzyńskiej w uchwaleniu Konstytucji 3 Maja, wojnie w jej obronie i powstaniu kościuszkowskim, /w:/ Powstanie kościuszkowskie na Kujawach i Pomorzu Gdańskim, pod red. M. Pawlaka, Bydgoszcz 1994, s. 91-93, 96, 97-98; J. Podgóreczny, Niepospolici ludzie Kujaw i Pomorza, Bydgoszcz 1967, s. 82; Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII w. w Wielkopolsce, Poznań 1969; J. Rudakowa, Zmiany pozycji społecznej szlachty polskiej w cesarstwie rosyjskim w okresie od drugiego rozbioru Rzeczypospolitej do 1802 roku, /w:/ Nad społeczeństwem staropolskim. Kultura, instytucje, gospodarka w XVI-XVIII stuleciu, pod red. K. Łopateckiego i W. Walczaka, Białystok 2007, s. 201; A. Skałkowski, Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej z. 2, Kórnik 1930, s. 69; Spis osób, które uczestniczyły w działaniach wojennych Kościuszki 1794 r., Poznań 1894, s. 102; B. Szyndler, Racławice 1794, Warszawa 2009, s. 83-88; A. Warschauer, Geschichte der Stadt Pakosch, Posen 1905, s. 34, 43; D. Wereda, Relacje hierarchów unickich ze środowiskami magnackimi w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, /w:/ Nad społeczeństwem staropolskim. Kultura, instytucje, gospodarka w XVI-XVIII stuleciu, pod red. K. Łopateckiego i W. Walczaka, Białystok 2007, s. 476, 480; Zbiory archiwalne polskich bibliotek fundacyjnych w XIX w., Poznański Rocznik Archiwalno-Muzealny, R. X/XI: 2003/2004, s. 91; A. Zamoyski, Ostatni król Polski, Warszawa 1994, s. 419; T. Żychliński, Złota Księga Szlachty Polskiej, R. III, Poznań 1881, s. 59-61; R. VI, Poznań 1884, s. 115, 119.