Jednym z większych i ciekawszych skupisk pomników przyrody w południowo-wschodniej Wielkopolsce jest park w Dobrzycy, w którym znajdują się obecnie 33 drzewa zaliczane do tej kategorii. Ich dzieje są ściśle związane z historią dobrzyckiego założenia parkowego, która sięga XVIII w., choć należy przypuszczać, że ogród włoski otaczający dawny zamek Dobrzyckich istniał już w poprzednim stuleciu.
Najsłynniejszy dobrzycki pomnik przyrody – platan klonolistny obok głównego
wjazdu na teren założenia parkowego. For. Sz. Balcer.
Za czasów gen. Augustyna Gorzeńskiego, z bliskiego otoczenia pałacu, przebudowywanego ze starego zamku, zniknęły wtedy zabudowania gospodarcze, a zniwelowany teren posłużył do założenia ogrodu angielskiego, który powstał już ok. 1780 r. Pierwsze relacje opisuje jego ówczesny wygląd mówią o dość znacznym bogactwie roślinności. Należy przypuszczać, że wśród drzew, które znajdowały się wówczas na terenie parku zostało też kilkanaście pochodzących z dawnego ogrodu włoskiego. Pozostałe były nasadzane w czasie powstawania ogrodu lub dosadzane w pierwszej ćwierci XIX w.
W połowie XIX w., za czasów niemieckich właścicieli pałacu – Kottwitzów i Bandelowów, w parki dokonano licznych zmian – dosadzone zostały nowe drzewa, a ścieżkom nadano układ, który przetrwał do dnia dzisiejszego. Do lat dzisiejszych zachowała się też związana z tymi czasami legenda, jakoby pani Bandelow po urodzeniu każdej z córek sadziła lipę, a po urodzeniu syna posadziła dąb. Nowych nasadzeń dokonano także w czasach Czarneckich (lata 1890-1939). Łączyły się one z przeprowadzonymi wówczas szerszymi zmianami na terenie parku – remontem pawilonów ogrodowych, budową murów od strony południowej i północnej oraz wystawieniem tzw. bramy wodnej.
Platan klonolistny przy wjeździe na teren założenia parkowego. Fot. K. Korpik.
Już w XIX w. niektóre drzewa znajdujące się w parku wzbudzały zainteresowanie osób tu przebywających lub odwiedzających Dobrzycę. Drzewem, które wzbudzało największą uwagę był budzący podziw swymi rozmiarami platan klonolistny. Spośród znanych osób zwiedzających ówczesny ogród wymienić można znawcę sztuki ogrodowej Stanisława Wodzickiego, który zauważał, że „w Dobrzycy w dziedzictwie generałowej Turno, ogród angielski gustowny i w rośliny bogaty, przy wspaniałym pałacu”1. Z kolei francuski guwerner Skórzewskich ks. Claude-Antoine Pochard, będąc w Dobrzycy z wizytą wraz ze starościną Skórzewską i jej synem Rajmundem, pisze, że przyjechali oni „zwiedzić ogród, który uważaliśmy za godny naszego podziwu”. W swojej relacji wspomina on również o drzewach otaczających Monopter na wyspie, zaznaczając, że są one bardzo wysokie i okazałe.
1S. Wodzicki, O hodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu drzew, krzewów i ziół celnieyszych: ku ozdobie ogrodów przy zastosowaniu do naszey strefy (Kraków 1824, dodatki do T. 2, s. 96).
Najstarszy z dobrzyckich pomników przyrody – klon polny z ok. 1680 r. Fot. K. Korpik.
Znany ówczesny pamiętnikarz Adam Turno, brat właściciela pałacu gen. Kazimierza Turno, zwiedzając ogród w latach czterdziestych XIX w., wspomina o rosnącym przy dzisiejszym głównym wejściu platanie oraz o wielkim dębie, jak mylnie nazywał paklon, czyli klon polny rosnący przed Oficyną. Obok autorów polskich, o rosnącym w ogrodzie platanie wspominała także dziewiętnastowieczna niemiecka literatura przedmiotu.
Z lat późniejszych warto przytoczyć relację hrabianki Zofii Günther, która na podstawie oglądanych przed wojną oryginalnych osiemnastowiecznych planów parku, zwracała uwagę na to, że platan osłaniał wejście do starego zamku, jak nazywała dawną wielką oficynę stojącą na miejscu dzisiejszego głównego wejścia2.
Klon polny z ok. 1680 r. W tle staw i wyspa z Monopterem. Fot. K. Korpik.
2Relacja Antoniego Kierczyńskiego, rękopis w zbiorach Kazimierza Balcera.
Ta sama autorka podczas spotkania z p. Tadeuszem Mikołajewskim 10 kwietnia 1984 r. opowiadała, że „gdy miała 10 do 12 lat, a więc ok. 1905-1907 r., asystowała przy konserwacji platana, którą zarządził jej ojciec, hr. Józef Czarnecki. Wielką dziurę, jaką miał platan między konarami, wyczyszczono i zalano betonem, następnie sklamrowano dwa konary. [...] Następnego dnia, jak wspominała hrabianka Zofia, przeszła przez Dobrzycę ogromna burza z wielkim wiatrem. W parku połamała ona wiele drzew, m.in. również sklamrowaną ogromną lipę, rosnącą w pobliżu pałacu, ale platan nie został uszkodzony”3
.W wychodzącym po wojnie periodyku [...] w artykule [...] „Czy są w Polsce drzewa 1000-letnie?”4 autor zastanawia się, jakie są przyczyny tego, że niektóre drzewa osiągają tak wielkie rozmiary. Czytamy tam „doskonałym przykładem różnic we wzroście są platany w Nieborowie k. Łowicza i w Dobrzycy (pow. Jarocin). Obydwa okazy w tych miejscowościach sadzone były w jednym mniej więcej czasie tj. w latach 1770-17805. Różnica wielkości obu drzew jest znaczna, bowiem pień okazu nieborowskiego ma obwód 389 cm, w Dobrzycy zaś 893 cm6. Różnice wzrostu spowodowane zostały m.in. jakością gleby i ilością zawartej w niej wilgoci. Okaz dobrzycki rośnie na spoistej glebie nad stawem, na dużej polanie osłoniętej drzewami z jednej i pałacem z drugiej strony; jego rówieśnik zaś w Nieborowie posiada warunki zupełnie odmienne, zarówno co do jakości gleby, jak i wilgoci itp. Przykłady te wystarczą do zilustrowania przyczyny różnic we wzroście”.
Trójiglicznia rosnąca przed pałacem zwalona przez huragan 6 marca 1961 r. Fot. T. Mikołajewski.
Informacja zawarta w tymże samym periodyku zwraca również uwagę na to, że w parku występuje duża ilość starodrzewu, wśród którego obok wielu gatunków krajowych spotyka się również gatunki zagraniczne, takie jak surmia (Catalpa bignonioides) i ailant (Ailanthus glandulosa)7.
3Relację tę przed wojną potwierdził T. Mikołajewskiemu również ks. dziekan Stanisław Śniatała. Opracowanie T. Mikołajewskiego, Park w Dobrzycy – Platan, rękopis w zbiorach T. Mikołajewskiego.4M. Jassem, Czy są w Polsce drzewa 1000-letnie?, „Rocznik Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego” T. IX: 1953, s. 385. 5Autorzy mylą się w tym miejscu – platan w Dobrzycy sadzony był wcześniej, zapewne około 1747 r. 6Obecnie platan ma obwód ok. 1165 cm.7M. Jassem, T. Szymanowski, Parki południowej Wielkopolski, „Rocznik Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego” T. IX: 1953, s. 287.
Dobrzyckie założenie parkowe zostało znacznie zaniedbane w okresie okupacji – nie prowadzono w nim wówczas żadnych prac pielęgnacyjnych, funkcjonowało tylko tzw. gospodarstwo ogrodnicze. Po wojnie teren parku uległ dalszej daleko idącej dewastacji, dochodziło nawet do nielegalnej wycinki drzew i dopiero interwencja działającego od 1956 r. Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego PTTK w Dobrzycy doprowadziła da przerwania tego procederu. Za sprawą wspomnianej wyżej organizacji 27 sierpnia 1958 r. zebrała się komisja w celu oznaczenia znajdujących się w parku drzew i krzewów liściastych oraz iglastych. Stwierdziła ona m.in., że „[...] park w Dobrzycy jest zaniedbany, stale niszczony i wymaga opieki oraz prześwietlenia, ponieważ samosiejki i odrosty korzeniowe zagęszczają park i nie pozwalają innym drzewom na normalne rozrastanie. Niektóre starsze i cenne okazy wymagają zupełnego odsłonięcia”8. W następstwie działań wspomnianej komisji za pomniki przyrody uznano 12 spośród zabytkowych drzew parkowych. Siedem z nich przetrwało do dnia dzisiejszego i są to:9
Lp. | Nazwa | Obwód | Nr inw. |
1 | Platan klonolistny | 1015 cm | 1 |
2 | Klon polny (paklon) | 500 cm | 345 |
3 | Dąb szypułkowy odmiana stożkowata | 5 | |
4 | Dąb szypułkowy | 430 cm | 385 |
5 | Lipa szerokolistna | 360 cm | 309 |
6 | Lipa szerokolistna | 375 cm | 310 |
7 | Klon srebrzysty | 400/310 cm | 88 |
Duże znaczenie dla dalszej ochrony zabytkowego drzewostanu w parku miała decyzja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu, uznająca park „jako posiadający wartość artystyczną, kulturalną i historyczną, za zabytek podlegający ochronie prawa. Orzeczenie powyższe motywuje się tym, że park o założeniu krajobrazowym, z pocz. XIX w. posiada cenny starodrzew oraz ruiny o charakterze romantycznym”10.
Pomimo opisywanych wyżej starań, przez kolejnych kilkadziesiąt lat postępowała dalsza dewastacja parku. Z pomnikowych drzew na początku lat sześćdziesiątych zniszczeniu uległy m.in. rosnąca przed pałacem trójiglicznia oraz topola nad stawem.
8Protokół z dnia 27 sierpnia 1958 r., zbiory T. Mikołajewskiego. 9Uwaga – informacje zawarte w poniższej tabeli, podobnie jak w pozostałych, cytowane są wprost za źródłami i obrazują stan faktyczny w momencie ich sporządzenia. Stąd też nieuchronne różnice w danych, wynikające z różnych metod pomiaru, naturalnego przyrostu drzew oraz dokonujących się z biegiem lat zmian w numeracji pomników przyrody.10Orzeczenie konserwatorskie nr KL-IV-72/126/58 z dnia 14.10.1958 r.
Wraz z utworzeniem Muzeum Zespołu Pałacowo-Parkowego rozpoczął się trwający do dnia dzisiejszego proces kompleksowej rewitalizacji parku. W jego ramach, obok korekt istniejących, zwłaszcza powojennych zadrzewień i nasadzeń krzewów, usuwania drzew kolizyjnych na głównych kierunkach widokowych, uczytelnienia wnętrz parkowych i przebiegu głównej osi widokowej oraz nasadzeń występujących historycznie w parku gatunków drzew, krzewów i bylin, prowadzone są również zabiegi lecznicze drzew chorych i uszkodzonych, w tym zwłaszcza pomników przyrody. Warto tu wspomnieć, że za pomniki przyrody decyzją z dnia 29 listopada 2006 r. uznano 28 kolejnych drzew11. Są wśród nich platany, jesiony, lipy czerwonolistne, graby, buk:
Lp. | Nazwa | Obwód | Nr inw. |
1 | Dąb szypułkowy | 310 | 293 |
2 | Jesion wyniosły | 260 | 129 |
3 | Jesion wyniosły | 266 | 146 |
4 | Dąb szypułkowy | 305 | 176 |
5 | Jesion wyniosły | 310 | 133 |
6 | Jesion wyniosły | 360 | 262 |
7 | Dąb szypułkowy | 360 | 278 |
8 | Platan klonolistny | 390 | 292 |
9 | Surmia bignoniowa | 270 | 309 |
10 | Jesion wyniosły | 440 | 179 |
11 | Grab pospolity | 210 | 230 |
12 | Klon jawor | 275 | 389 |
13 | Platan klonolistny | 500 | 411 |
14 | Topola biała | 420 | 424 |
15 | Buk zwyczajny | 365 | 444 |
16 | Grab pospolity | 245 | 467 |
17 | Tulipanowiec amerykański | 170 | 469 |
18 | Klon jawor | 215 | 487 |
19 | Grab pospolity | 205 | 643 |
20 | Olsza czarna | 255 | 484 |
21 | Grab pospolity | 245 | 711 |
22 | Olsza czarna | 225 | 764 |
23 | Wierzba żałobna | 360 i 380 | 794 |
24 | Kasztanowiec pospolity | 300 | 798 |
25 | Olsza czarna | 220 | 805 |
26 | Grab pospolity | 250 | 473 |
27 | Wiąz pospolity | 320 | 641 |
28 | Jesion wyniosły | 365 | 261 |
Pomimo tych starań, choroby i nieuchronny upływ czasu dalej zbierają swe żniwo wśród zachowanych pomników przyrody, spośród których w ostatnich latach runęły m.in. buk czerwony na polanie przy głównej osi widokowej i grab za Oranżerią.
11Rozporządzenie Wojewody Wielkopolskiego nr 214/06 z dnia 29 listopada 2006 r. (Dz. U. Woj. Wlkp. Nr 198, z dnia 13 grudnia 2006 r.).
Na zakończenie, warto wspomnieć, że jeden z istniejących w parku pomników przyrody, wielokrotnie tu wspominany platan klonolistny rosnący przy głównym wejściu na teren założenia, szczególnie wpisał się w życie mieszkańców Dobrzycy. Już od czasów międzywojennych był on miejscem, gdzie w czasie procesji Bożego Ciała zawsze stawiano czwarty ołtarz. Po wojnie znajdującą się w rynku restaurację przez pewien okres czasu nazywano „Pod platanem”. Pod platanem kończyły się także organizowane wówczas rajdy rowerowe, a obecnie, kiedy Dobrzyca odzyskała prawa miejskie i ustanowiono insygnia burmistrza i przewodniczącego rady miejskiej, ogniwa tych łańcuchów mają kształt liści platana. Także i dziś Dobrzyca jest wciąż rozpoznawalna jako miejsce, gdzie rośnie jeden z największych platanów w Wielkopolsce.
Klon polny na początku lat 90. XX w. Fot. G. Borowski.